PIĘKNOŚĆ TWĄ WIDZĘ Od Čiurlionisa do Kairiūkštisa - sztuka litewska pierwszej połowy XX wieku

Muzeum Narodowe w Szczecinie, ul. Wały Chrobrego 3
wystawa czynna: 5 września – 29 listopada 2020

kuratorzy: Osvaldas Daugelis, dr Dariusz Kacprzak
współpraca kuratorska: Genovaitė Vertelkaitė-Bartulienė
organizatorzy: Muzeum Narodowe w Szczecinie, Muzeum Narodowe im. M.K. Čiurlionisa w Kownie (Nacionalinis M.K. Čiurlionio dailės muziejus)
patronat honorowy: Eduardas Borisovas, Ambasador Republiki Litewskiej w Rzeczypospolitej Polskiej, Olgierd Geblewicz, Marszałek Województwa Zachodniopomorskiego

19 lipca 2020 roku – w ostatniej fazie przygotowań wystawy – zmarł jej współkurator, Osvaldas Daugelis, wieloletni dyrektor Muzeum Narodowego im. M.K. Čiurlionisa w Kownie. Wszyscy uczestniczący w pracach przy tym projekcie wystawiennczo-wydawniczym dedykujemy wystawę
i towarzyszący jej katalog Jego pamięci.

Przygotowywana przez Muzeum Narodowe w Szczecnie we współpracy z Muzeum Narodowym
im. M. K. Čiurlionisa w Kownie wystawa sztuki litewskiej pierwszej połowy XX wieku jest pierwszą
w Polsce panoramiczną prezentacją zjawisk artystycznych w sztuce litewskiej przełomu XIX i XX wieku oraz pierwszych dekad ostatniego stulecia, intensywnie rozwijającej się równolegle do polskiego modernizmu i wczesnej awangardy.    

W przestrzeni wczesnomodernistycznego gmachu Muzeum Narodowego w Szczecinie kuratorzy zdecydowali się zaprezentować blisko 100 starannie wyselekcjonowanych ze zbiorów kowieńskich dzieł takich artystów, jak Petras Kalpokas, Antanas Žmuidzinavičius, Antanas Samuolis, Adomas Galdikas i Antanas Gudaitis czy Victoras Vizgirda. Nie brakuje także reprezentacji twórczości najsłynniejszego twórcy litewskiego przełomu XIX i XX wieku – uznawanego za narodowego wieszcza litewskiego – Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa.

W czasie swego krótkiego życia Čiurlionis – przedstawiciel środkowoeuropejskiego symbolizmu, uważany za prekursora abstrakcji i surrealizmu, poszukując charakterystycznej dla fin de siècle’u syntezy malarstwa i muzyki stworzył indywidualny język i styl wypowiedzi artystycznej. Artysta, nawiązując do starych litewskich bajek i opowiadań, w komponowanych na wzór utworów muzycznych malarskich poematach krajobrazu starał się przedstawić archetypiczne poczucie związku Litwinów z naturą. Skomponował około 400 utworów oraz 300 obrazów, liczne grafiki, rysunki
i szkice, a także utwory literackie, zarówno poetyckie pisane wierszem, jak i pisane prozą poematy.

W dziełach twórców litewskich kolejnych dwu generacji obecnych na wystawie można prześledzić proces kształtowania się narodowej sztuki litewskiej, co wydaje się szczególnie interesujące
w kontekście odzyskania przez Litwę niepodlegości i ogłoszenia 16 lutego 1918 roku Aktu Niepodległości Republiki Litwy. Ciekawym i ważnym aspektem wystawy jest również możliwość przyjrzenia się licznym koincydencjom stylistycznym i formalnym ze sztuką zachodnioeuropejską, głównie francuską i niemiecką, i – co zważywszy na wielowiekowe bliskie sąsiedzkie więzy dość oczywiste – ze sztuką polską. O tych licznych europejskich powinowactwach można się było dobitnie przekonać podczas niedawnej (2018), zorganizowanej z wielkim rozmachem wystawy symbolizmu krajów nadbałtyckich w paryskim Musee D’Orsay.

W kontekście Pomorza oraz dawnych zbiorów szczecińskich warto odnotować obecność
na wystawie dzieł Pranasa Domšaitisa (Franza Domscheita) – interesującego ekspresjonisty, wystawiającego początkowo z Maksem Liebermannem, Edvardem Munchem, Käthe Kollwitz
i Lovisem Corinthem. Po dojściu do władzy nazistów dzieła Domšaitisa uznane zostały za sztukę zwyrodniałą, wówczas zostały skonfiskowane bądź usunięte ze zbiorów muzealnych – także
w Szczecinie (Museum der Stadt Stettin). Wystawiający w latach 20. i początkach lat 30. XX wieku m.in. w Berlinie, Hamburgu, Lubece i Szczecinie Pranas Domšaitis w 1939 roku wyjechał do Austrii,
a w 1949 roku wyemigrował do Kapsztadu.

Na wystawie można dostrzec obok cech narodowej szkoły litewskiej, licznych odmienności, ale także analogii ze sztuką polską, również rozmaite biograficzne wątki związane z Polską, których choćby
u obu twórców, których nazwiska pojawiają się w tytule wystawy – nie brakuje. Dość wspomnieć
o warszawskich studiach Čiurlionisa w pracowni Ferdynanda Ruszczyca i Kazimierza Stabrowskiego, jego licznych polskich przyjaźniach, a w przypadku Vytautasa Kairiūkštisa o zorganizowanej przez niego wspólnie z Władysławem Strzemińskim w Wilnie pierwszej Wystawie Nowej Sztuki i związkach artysty z ugrupowaniami Blok i Praesens.

Szczecińska wystawa została pomyślana jako swoisty wizualny leksykon sztuki litewskiej obejmujacy 24 twórców dwu generacji działajacych w pierwszej połowie XX w. Jest cenną okazją,
aby przekonać się, jak w istocie niewiele wiemy w Polsce o sztuce naszych sąsiadów, wreszcie pozwala zweryfikować dość powszechnie panujące przekonanie o jej postromantycznym charakterze.   

Artyści: Mikalojus Konstantinas ČIURLIONIS (1875–1911), Pranas DOMŠAITIS (1880 – 1965), Vladas DRĖMA (1910–1995), Vladas EIDUKEVIČIUS (1891–1941), Adomas GALDIKAS (1893–1969), Antanas GUDAITIS (1904–1989), Vytautas KAIRIŪKŠTIS (1890–1961), Petras KALPOKAS (1880–1945), Leonardas KAZOKAS (1905–1981), Elena KAŽDAILEVIČIŪTĖ (1899–?), Matas MENČINSKAS (1896–1942), Irena PACEVIČIŪTĖ (1918–2002), Petras RIMŠA (1881–1961), Antanas SAMUOLIS (1899–1942), Adomas SMETONA (1901–1942), Jonas ŠILEIKA (1883–1960), Kazys ŠIMONIS (1887–1978), Stasys UŠINSKAS (1905–1974), Adolfas VALEŠKA (1903–1994), Adomas VARNAS (1879–1979), Justinas VIENOŽINSKIS (1886–1960), Viktoras VIZGIRDA (1904–1993), Juozas ZIKARAS (1881–1944), Antanas ŽMUIDZINAVIČIUS (1876–1966).

***

Wystawa Piękność twą widzę. Od Čiurlionisa do Kairiūkštisa – sztuka litewska pierwszej połowy
XX wieku przygotowana wspólnie z Nacionalinis M.K. Čiurlionio dailės muziejus w Kownie stanowi kolejne ogniwo ważnego dla szczecińskiego muzeum oraz dla kultury Pomorza Programu bałtyckiego, przypominającego, że wybrzeża Bałtyku stanowiły w przeszłości obszar intensywnych kontaktów kulturowych, gospodarczych i politycznych, a nie inaczej jest współcześnie – w zjednoczonej Europie. Istotą programu w ramach jednego z priorytetów naukowo-wystawienniczych Muzeum Narodowego w Szczecinie (Między klasycyzmem a modernizmem. Kultura i sztuka Europy od XIX do połowy
XX wieku) jest współpraca z muzeami sztuki regionu nadbałtyckiego i realizacja wspólnych przedsięwzięć, zarówno prezentacja sztuki polskiej około 1900 roku w muzeach państw basenu Morza Bałtyckiego, jak i realizacja wystaw sztuki wszystkich krajów nadbałtyckich w Muzeum Narodowym
w Szczecinie. Dotychczas w Szczecinie pokazano: we współpracy z Latvijas Nacionālais mākslas muzejs w Rydze sztukę łotewską (Wznosząc się o własnych skrzydłach. Sztuka początku XX wieku
na Łotwie, 2004–2005), we współpracy z Eesti Kunstimuuseum KUMU w Tallinie sztukę estońską (Oswajanie modernizmu. Sztuka estońska 1. połowy XX wieku, 2010–2011). We współpracy
z Bornholms Kunstmuseum na Bornholmie przygotowano Sztukę szczęśliwych ludzi. Malarstwo
na Bornholmie w XIX i XX wieku (2018–2019).  

                                                                                                                                              dr Dariusz Kacprzak